የአእምሮ ጤና (Mental Wellness)

የብዙ ሰዎች የኤሌክትሪክ ንዝረት ህክምና ግንዛቤ በትክክል ባልተሰሩ ፊልሞች ላይ የተመሰረተ ነው፡፡ አማኑኤል ሆስፒታል በሳምንት ከ30 እስከ 50 ለሚደርሱ ሰዎች የኤሌክትሪክ ንዝረት ህክምና እንሰጣለን፡፡ የማይናገሩ የማይበሉ ታካሚዎችን ወደ ቀድሞ ማንነታቸው እንዲመለሱ ሲያደርግ ማየት ያስደስታል፡፡ የኤሌክትሪክ ንዝረት ህክምና በተለይ ለዲፕረሽን፣ ካታቶኒያ(የማይበሉ የማይናገሩ) ራስ የማጥፋት ሀሳብ ላላቸው እንዲሁም በንግግር ህክምና ወይም በመድሀኒት ለውጥ ላላሳዩ ውጤታማ የሆነ ህክምና ነው፡፡ የንዝረት ህክምና ከመሰጠቱ በፊት ታካሚው ወይም ቤተሰቡ በህክምናው ተስማምተው ፈቃዳቸውን ይሰጣሉ፡፡ ያለ ታካሚ ወይም ቤተሰብ ፈቃድ በጭራሽ አይሰጥም፡፡ ብዙ ፊልሞች ላይ የሚታየው የንዝረት ህክምና ከሰመመን መድሀኒቶች በፊት የነበረውን ነው፡፡ አማኑኤል የሚሰጠው የንዝረት ህክምና በአእምሮ ሀኪም፣ የሰመመን ባለሞያ እና ነርሶች ጥምረት ሲሆን ታካሚዎች ህመም እንዳይሰማቸውና ደህንነታቸው የተጠበቀ እንዲሆን የሰመመን መድሀኒት ይሰጣቸዋል፡፡ ህክምናው በሚሰጥበት ጊዜም የልብ አመታታቸው አተነፋፈሳቸው በመከታታያ መሳሪያ(continuous monitoring) እንዲሁም በቧለሞያ ክትትል ይደረጋል፡፡ የንዝረቱ መጠን ከመድሀኒት አሰጣጥ ጋር ተመሳሳይ በሆነ መርህ ነው የሚመራው - በትንሹ ጀምሮ ቀስ ብሎ መጨመር፡፡ (Start low, go slow). በተጨማሪም አስተኛ የጎንዮሽ ጉዳት ያለው ውጤታማ መጠን፡፡ በአጠቃላይ ስለ ኤሌክትሪክ ንዝረት ህክምና ውጤታማነት በአለምአቀፍ ደረጃ ከሰማንያ አመታት፣ በሀገራቾን ደግሞ አስር አመታት በላይ የተደረጉት ውጤታማ ህክምናዎች ይመሰክራሉ፡፡ ፎቶው አማኑኤል ሆስፒታል የኤክትሪክ ንዝረት ህክምና ክፍል ...

እንትን ምንድነው? ምንን ይወክላል፡፡ በእንግሊዘኛ ተቀራራቢው ቃል 'thingamajig' ቢሆንም የምንጠቀምበት አውድ ግን የተለያየ ነው፡፡ 'እንትን' በአብዛኛው በቀጥታ ቢገለጽ በሰዎች ዘንድ ይበልጡኑ ደግሞ በራሳችን ዘንድ ተቀባይነት የሌላቸውን ነገሮች ለመወከል ይጠቅማል፡፡   ውስጠ አእምሯችን ውስጥ ተከታታይ የሆነ ፍትጊያ የሚያደርጉ አራት ሀይሎች አሉ፡፡ 1. እንስሳዊ ፍላጎት (የሴክስ ወይም የሀይለኝነት) 2. ህሊና 3. በህይወታችን ትርጉም ያላቸው ሰዎች እና 4. ገሀዳዊ እውነታ ናቸው፡፡ ብዙ ጊዜ ንግግራችን እና ድርጊታችን አራቱንም ያማከለ ነው፡፡ አልፎ አልፎ ግን ከአራቱ የተወሰኑት ሊጋጩ ይችላሉ፡፡ በዚህ ጊዜ አእምሮአችን እነሱን ለማስታረቅ(ከኛ እውቅና ውጭ) በሌላ ተቀባይነት ባለው ድርጊት ወይም ቃላት ይለውጠዋል፡፡   እንትን በብዙ ቦታ ሊያገለግል የሚችል ከነዚህ ቃላት አንዱ ነው፡፡ ለምሳሌ ተገቢ ያልሆነ አገልግሎት መስሪያ ቤት የሚጠይቅ ሰው ጉዳዩን በአቋራጭ መጨረስ ቢፈልግም ህሊናው ከሞገተው ቢሮ ሀላፊውን ገብቶ ሳያስበው "እንትን ፈልጌ ነበር " ሊል ይችላል፡፡ ጓደኞቹ ሁሉ ሁሉ የአንድ ቡድን ደጋፊ ሆነው እሱ ብቻውን የሌላ ቡድን ደጋፊ ከሆነ " የእንትንን ጨዋታ ላይ ልሄድ ነው፡፡" ሊል ይችላል፡፡ እውነታው ከህሊናው ጋር አይጋጭም ነገር ግን በህይወቱ ትርጉም ካላቸው ሰዎች ጋር ስለሚጋጭ፡፡   መንገድ ላይ አንዱ ምስኪን የሆነን ሰው ሲያንገላታ ብናይ እንናደዳለን፡፡ እንስሳዊ ፍላጎታችን ፍትህን በመሰንዘር እንድናስከብር ሊገፋፋን ይችላል፡፡ ነገር ግን በገሀዱ ያንን ማድረግ አንችልም፡፡ ይህን ሰው እንደው አርባ "እንትን..." ...

አደጋዎች ሲያጋጥሙ አካላዊ ጉዳቶች ግልጽ ስለሆኑ ምን መደረግ እንዳለበት አያጠያይቅም፡፡ በግልጽ የማይታዩት የህሊና ቁስሎችስ? የስነ ልቦና ጠባሳዎችስ? ሰው ሰራሽም (የትራፊክ አደጋ፣ የሽብር ጥቃት፣ ጾታዊ ጥቃት...) ሆነ ተፈጥሯዊ ( ጎርፍ፣ የመሬት መንቀጥቀጥ ...) አደጋዎች በራሳችን ወይም በጣም የቅርብ ሰዎቻችን ላይ ሲደርሱ ሁለት መሰረታዊና ተያያዥ እምነቶቻችንን ይንዳሉ፡፡   የመጀመሪያው የሚናደው በህይወታችን የሚከሰቱትን ነገሮች መገመት መቻል ነው፡፡ ስንወጣ እንደምንመለስ፣ ስንሰራ እንደምናገኝ፣ 'ቻው' ስንል ቆይተን እንደምንገናኝ...ወዘተ ሁለተኛው በህይወታችን የሚፈጠሩትን ነገሮች ከሞላ ጎደል መቆጣጠር መቻል ነው፡፡ ለሰው መልካም ካሰብን ሰውም ለኛ መልካም እንደሚያስብ፣ ከተጠነቀቅን አደጋ እንደማይደርስብን፣ ፊት ካልሰጠን ማንም እንደማይዳፈረን...ወዘተ   የነዚህ ሁለት እምነቶች በድንገት መናድ የባዶነት ስሜት፣ ፍርሀት፣ ጭንቀት፣ እንቅልፍ ማጣት፣ ቅዠት፣ ብቸኝነት ማብዛት፣ ተጠራጣሪ መሆን...ሊያስከትል ይችላል፡፡ የድህረ አደጋ ሰቀቀን ከአደጋ በኃላ የሚፈጠር የስሜት፣ የሀሳብ ፣ የፀባይ ለውጦችን የሚያካትት ነው፡፡ የድህረ አደጋ ሰቀቀን በአደጋው ወቅት ደንግጠው ወይም ግራ ተጋብተው የነበሩ አንዳንድ ሰዎች ላይ ከጊዜ በኃላ ሊጀምር ይችላል፡፡ በሽብር ጥቃት ስነ ልቦናዊ ጫና ሊደርስ የሚችለው በአደጋው የተጎዱ ሰዎችና ቤተሰቦቻቸው ላይ ብቻ ሳይሆን ሁኔታውን የተመለከቱ እንዲሁም የመጀመሪያ እገዛ ያደረጉ ሰዎች ላይ ጭምር ሲሆን የአእምሮ ሀኪም ወይም የስነ ልቦና ባለሞያ ጋር በመሄድ ሞያዊ እርዳታ ማግኘት ይቻላል፡፡   ከአደጋ በኃላ የሚደርሰውን ስነ ልቦናዊ ጫና ለመከላከል ርብርብ ያስፈልገዎል...

ፎቢያ ለአንድ ነገር ወይም ሁኔታ ምክኒያታዊ ያልሆነ ከፍተኛ ፍርሀት ማለት ሲሆን የተወሰኑት እነሆ፦ • አኩሎፎቢያ (Achulophobia)- የጨለማ ፍርሀት • አክሮፎቢያ (Acrophobia)- የከፍታ ፍርሀት • አውቶፎቢያ (Autophobia)- የብቸኝነት ፍርሀት • ክላስትሮፎቢያ (Claustrophobia)- ትፍግፍግ ያለ ቦታ ፍርሀት • ሳይኖፎቢያ (Cynophonia)- የውሻ ፍርሀት • ኢሉሮፎቢያ (Elurophobia)- የድመት ፍርሀት • ጋሞፎቢያ (Gamophobia)- የትዳር ፍርሀት • ሄሞፎቢያ (Hemophobia)-የደም ፍርሀት • አያትሮፎቢያ (Iatrophobia)-የዶክተር ፍርሀት • ሎኪኦፎቢያ (Lockiophobia)- የምጥና የመውለድ ፍርሀት • ሙሶፎቢያ (Musophobia)- የአይጥ ፍርሀት • ኔክሮፎቢያ (Necrophobia)- የሞተ ነገር ፍርሀት • ኦፊዲኦፎቢያ (Ophidiophobia)- የእባብ ፍርሀት • ፓቶፎቢያ (Pathophobia)- መታመምን መፍራት • ፊሎፎቢያ (Philophobia)- የፍቅር ፍርሀት • ፎቦፎቢያ (Phobophobia)- የፍርሀት ፍርሀት • ፖለቲኮፎቢያ (Politicophobia)- የፓለቲከኞች ወይም የፓለቲካ ሂደት ፍርሀት • ስኮሊኦኖፎቢያ (Scolionophobia)- የትምህርት ቤት ፍርሀት • ትሪፓኖፎቢያ (Trypanophobia)- መርፌ የመወጋት ፍርሀት • ታናቶፎቢያ (Thanatophobia)- የሞት ፍርሀት • ዜኖፎቢያ (Xenophobia)- መጤ የሆነ ሰው ፍርሀት   ፎቢያዎች የእለት ተእለት እንቅስቃሴ ላይ ከፍተኛ ጫና ሊያሳድሩ ይችላሉ፡፡ ነገር ግን ብቻዎን እንዳልሆኑ ያስታውሱ፡፡ ከመቶ ሰዎች አስሩ የሆነ አይነት ፎቢያ እንደሚኖራቸው ጥናቶች ያሳያሉ፡፡ ...

ረጅም ጊዜ ትዳር ውስጥ የቆዩ ሰዎች የሆነ ጊዜ ላይ ለረጅም ጊዜ ያለ ሴክስ ሊቆዩ ይችላሉ፡፡ በፊት በየቀኑ ወይም በሁለት ቀን አንዴ የነበረው ቀስ በቀስ ወደ ሳምንታት ከዚያም ወደ ወራት ሊዘልቅ ይችላል፡፡ በጣም አልፎ አልፎ ወይም ምንም ሳያደርጉ ደስተኛ ሆነው የሚኖሩ የተወሰኑ ባለትዳሮች አሉ፡፡ የሚበልጡት ግን አንዳቸው ወይም ሁለቱም ደስተኛ ሳይሆኑ የሚከሰት ነው፡፡ ከአምስቱ የፍቅር ቋንቋዎች ለአካላዊ ንኪኪ ቦታ የሚሰጡ ሰዎች ለረጅም ጊዜ ሴክስ አለማድረግ የአለመፈለግ ስሜት ይፈጥርባቸዋል፡፡ (ስለ አምስቱ የፍቅር ቋንቋዎች ከዚህ በፊት ቀርቧል፡፡) የሚሰማቸውን ስሜትና ሀሳብ ለመግለፅ ሀፍረት ስለሚሰማቸው ዝም ይላሉ፡፡ ዝምታው ሁለቱም ተጣማሪዎች የየራሳቸውን ግምት እንዲወስዱ ያደርጋቸዋል፡፡ (አንዳንድ ጊዜ አደገኛ የሆኑ ግምቶችን) ይህ ደግሞ ደስተኛ አለመሆን፣ መነጫነጭ፣ እንደ ባልና ሚስት ሳይሆን እንደ ደባል መተያየት የመጨረሻ ደረጃ ሲደርስ ደግሞ ፍቺ ሊያስከትል ይችላል፡ የሴክስ ፍላጎት በጊዜና በሁኔታ ከፍ ዝቅ የሚል ነገር ነው፡፡ ብዙ ነገሮችም ይወስኑታል፦ እርግዝና፣ ልጅ መውለድ፣ የስራ ጫና፣ አካላዊ ጤንነት...ወዘተ፡፡ በግልፅ ፍላጎትን፣ ፍርሀት፣ ስጋትን መነጋገር ጥሩ ነው፡፡ ቢቻል ንግግሩ ከመኝታ ቤት ውጨ በተረጋጋ ሁኔታ ቢደረግ ይመረጣል፡፡( መኝታ ቤት ወይም ከሴክስ በኃላ የሚደረጉ ውይይቶች በስሜት የሚደረጉ ስለሚሆኑ ከመፍትሄ ይልቅ ስሜትን የሚጎዱ መወቃቀሶችን ሊያስከትሉ ይችላሉ፡፡) መኝታ ቤት የሚኖረው መግባባት ከመኝታ ቤት ውጭ ያለውን መግባባት እንደሚወስነው ከመኝታ ውጭ ያለው መግባባት የመኝታ ቤቱን መግባባት ይጨምረዋል፡፡ በተቃራኒውም ደግሞ እውነት ነው፡፡ መልካም ጊዜ! ...

መኪና መንዳት ስንለማመድ ይሁን አዲስ ቋንቋ ስንማር አዲስ አፕሊኬሽን ስንጠቀም ይሁን አዲስ ስራ ስንጀመር በተመሳሳይ የምናልፍባቸው አራት ደረጃዎች አሉ፡፡ አለማወቅን አለማወቅ፦ በዚህ ደረጃ ላይ ስንሆን ስለነገሩ ግንዛቤ ስለሌለን አለማወቃችንን እንኳ ልናውቅ አንችልም፡፡ ብስክሌት አይቶ የማያውቅ ልጅ ብስክሌት መንዳት እንደማይችል እንደማያውቀው ማለት ነው፡፡ እዚህ ደረጃ ላይ የሚኖረው ስሜት የአላዋቂ ደስታ ነው፡፡ አለማወቅን ማወቅ፦ በፊት ከማናቀው ነገር ጋር ከተዋወቅን በኃላ የመጀመሪያዎቹ ሙከራዎች ስኬታማ አይሆኑም፡፡ (በምሳሌ እንደምትጠቀሰው ከበሮ) አለመቻልን መገንዘብ የሚፈጥረው ጭንቀት አለ፡፡ ይህንን ጭንቀት መቋቋም የማይችሉ አዲስነገር መማር፣መልመድ ወይም ማወቅ እዚህ ጋር ያቆማሉ፡፡ ማወቅን ማወቅ፦ ልክ ብስክሌት መንዳት ስንለምድ ስለፔዳል እያሰብን እንደምንነዳው ወይም አዲስ ሀላፊ ስንሆን መመሪያ አገላብጠን እንደምንወስነው ማለት ነው፡፡ በዚህ ደረጃ ላይ አዲስ ነገር በመቻል ምክኒያት የሚመጣ ደስታ 'ምናልባት' ከሚል ፍርሀት ጋር እጅ ለእጅ ተያይዞ ይመጣል፡፡ ማወቅን አለማወቅ፦ በዚህ ደረጃ ላይ ሲደረስ አዲሱ ነገር ከተፈጥሮአችን ጋር ስለሚዋሀድ እናደረገዋለን እንጂ አናስበው፡፡ ልክ አንድን ቋንቋ በደንብ ስንችል ቃላት ሳንመርጥ ስለ ሰዋሰው ሳንጨነቅ እንደምንናገው ማለት ነው፡፡ በዚህ ደረጃ ብስክሌት የሚነዳ ለምሳሌ የሚሄድበት ቦታ ሲደርስ ምን እንደሚያደርግ እንጂ ስለመሪ እና ፔዳል አያስብም፡፡ አምስተኛው ደረጃ የሚሆነው ሌላ አዲስ ነገር ለመማር፣ ለመልመድ እና ለማወቅ ከላይ የተጠቀሱትን እንደገና መጀመር ነው፡፡   መልካም ጊዜ!

የቁማር ሱስ ያለባቸው ሰዎች ቁማር ካልተጫወቱ ይጨንቃቸዋል፡፡ ሲጫወቱ ደግሞ የበለጠ ይጨንቃቸውና ከፍ ባለ ገንዘብ ይጫወታሉ፡፡ አንዳንዴ በቁማሩ ምክኒያት ገንዘብ እያባከኑ፣ ንብረት እየሸጡ ወይም ትዳራቸው እየፈረሰም መጫወታቸውን ይቀጥላሉ፡፡ እንዴት እንደሚያስቡ ካልተረዳን ድርጊታቸው ትርጉም አይሰጥም፡፡ የቁማር ሱስ ያለባቸው ሰዎች የሚስቡበት መንገድ በጥቂቱ፦ ሲያሸንፉ በችሎታ ነው፤ ሲሸነፉ በእድል ነው፡፡ ችሎታ የሚያስፈልጋቸው የቁማር ጨዋታዎች አሉ፡፡ እንደ ፑል ወይም አንዳንድ የካርታ ጨዋታዎች፡፡ ወይም እውቀት የሚፈልጉ ውርረዶች እንደ የስፓርት ውድድሮች፡፡ ነገር ግን የፈለገ ችሎታ ቢጠይቁ ሁሉም የቁማር ጨዋታዎች እድል ይፈልጋሉ፡፡ ማሸነፍም መሸነፍም ውስጥ ከችሎታ በተጨማሪ( አንዳንድ ጨዋታዎች ላይ ሙሉ በሙሉ) እድል አለ፡፡ የቁማር ሱስ ያለባቸው ሰዎች ግን ሲያሸንፉ በችሎታ ሲሸነፉ ግን በእድል እንደሆነ ነው የሚያስቡት፡፡   መርጦ ማስታወስ፦ የቁማር ሱስ ያለባቸው ሰዎች ያሸነፉባቸውን ጥቂት ጨዋታዎች ጥርት አድርገው ሲያስታውሱ የተሸነፉባቸውን ብዙ ጨዋታዎች ይረሳሉ፡፡ በተጨማሪም 'ለጥ..ቂት!' የተሸነፉትን እንዳሸነፋ አድርገው ነው የሚያስታውሱት፡፡ ይህ የወደፊቱን ጨዋታ የማሸነፍ እድላቸውን ሲያሰሉ በተዛባ መንገድ እንዲሆን ያደርገዋል፡፡   ዞሮ ዞሮ የተበሉትን ያስመልሳሉ፦ የተወሰነ ጨዋታ ቢበሉም ቁማሩን ከፍ ባለ ገንዘብ እስከቀጠሉ ድረስ የተበሉትን እንደሚያስመልሱ ያስባሉ፡፡ በዚህ ምክኒያት ለሌላ ሰው የሚያስደነግጥ ብር እየተበሉም ምንም አይመስላቸውም፡፡ ከዚሁ ጋር ተያይዞ በተደጋጋሚ ከተሸነፉ እድል ወደ እነሱ እንደምታዘነብል ያምናሉ፡፡ (they commit Monte Carlo fallacy) ል...

(1) ከአስር አመት በፊት ነው፡፡ ብዙ አቅዶ ሀገር አቋርጦ የሚሄድ መኪና አደጋ ያጋጥመዋል፡፡ ያልተጠበቀ ነው-ግራ የሚያጋባ፡፡ ምክኒያት ሲባል-የትራፊክ(ፖሊስ) ልብስ የለበሰ ሴጣን (ዳቼ) ሹፌሩን ወደ ተሳሳተ አቅጣጫ መርቶት ነው፡፡   (2)ወጣት ነው፡፡ ከሰው ተግባቢ ነው-በትምህርቱ ጎበዝ፡፡ ከጊዜ በኃላ የፀባይ መለዋወጥ፣ ያልተለመደ ንግግር ይታይበታል፡፡ ምክኒያት ሲባል- ጓደኞቹ ደብተሩን ወስደው ድግምት አሰርተውበት ነው፡፡   (1) እንደተባለው አይነት የትራፊክ ልብስ የሚለብስ ሴይጣን ይኑር አይኑር በርግጠኝነት ማወቅ አንችልም፡፡ ቢኖር እና አንደተባለው ቢያደርግ እንደ ሰው ብዙ ልናደርግ የምንችለው ነገር አይኖርም፡፡ ምናልባት ..... የአሽከርካሪ ብቃት፣ የመኪናው የቴክኒክ ሁኔታ ወይም የመንገዱ ሁኔታ ሚና ይኖራቸዋል፡፡ ሊጠገን የሚችል መኪና፣ ሊስተካከል የሚችል መንገድ፣ ሊሻሻል የሚገባው የአሽከርካሪ ብቃት ሳይደረግ ቀርቶ ሰው ላይ አደጋ ሲደርስ ያሳዝናል፡፡   (2) አንደተባለው በደብተር ተሰርቶ ይሁን አይሁን ማረጋገጥ ከባድ ነው፡፡ ተሰርቶ ከሆነም ለመርዳት በጣም አስቸጋሪ ነው፡፡ ምናልባት..... በስነ ህይወታዊ (biological) ፣ ስነ ልቦናዊ (psychological) ወይም ማህበራዊ (social) ሁኔታዎች ምክኒያት የመጣ ከሆነ የምናደርገው ነገር ይኖራል፡፡ በጊዜ በቀላል ህክምና ሊታከም የሚችል ህመም በግለሰቡ፣ በቤተሰቡ እንዲሁም በማህበረሰቡ ላይ ጫና ሲፈጥር ያሳዝናል፡፡   በአጠቃላይ (1)ለመንገድ ደህንነት ተኩረት ሊሰጠው ይገባል፡፡ (2)አብዛው የአእምሮ ህመም በጊዜ ከታከሙ ውጤቱ ጥሩ ነው፡፡ ያለ አእምሮ ጤና ጤና የለም፡፡ ...